Γράφει ο Ελευθέριος Μακεδόνας
Ο πόλεμος των κόσμων: Επόμενος αιώνας [Wojna światów – następne stulecie] (1981) – Piotr Szulkin (Πολωνία)
Ο Άιρον Ίντεμ είναι ο παρουσιαστής τής δημοφιλούς χιουμοριστικής τηλεοπτικής εκπομπής Τα ανεξάρτητα νέα τού Άιρον Ίντεμ. Είναι Δεκέμβριος τού 1999, λίγες μόλις μέρες πριν έρθει το 2000. Ο Άιρον Ίντεμ πηγαίνει όπως κάθε μέρα στο στούντιο με το κείμενό του ανά χείρας, φοράει την αστεία περούκα με την οποία εμφανίζεται πάντα στο σόου του κι ετοιμάζεται να αρχίσει να μιλάει, όταν ο υπεύθυνος του προγράμματος του αρπάζει από τα χέρια το χαρτί με το κείμενο και του δίνει να εκφωνήσει ένα άλλο. Ο Ίντεμ δεν προλαβαίνει ν’ αντιδράσει, η εκπομπή αρχίζει κι αυτός ξεκινάει να διαβάζει το κείμενο που του έχουν δώσει την τελευταία στιγμή. Πρόκειται για έναν διθύραμβο, ένα εγκώμιο που πλέκει το κανάλι και μέσω αυτού το κράτος, προς τους Αρειανούς επισκέπτες, οι οποίοι λίγες μέρες πριν έχουν προσγειωθεί στη χώρα.
Είναι η πρώτη επαφή με κάποιον εξωγήινο πολιτισμό, ο οποίος συν τοις άλλοις φαίνεται πως είναι ανώτερος από τον γήινο. Οι διαθέσεις των Αρειανών είναι φιλικές προς τους ανθρώπους – αυτή τουλάχιστον είναι η επίσημη άποψη της τηλεόρασης και του κράτους. Η κυβέρνηση καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια, ώστε να πεισθεί ο κόσμος για τις φιλικές διαθέσεις των εξωγήινων και προσκαλεί όλους τους πολίτες να υποδεχτούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τους Αρειανούς και να ικανοποιήσουν κάθε τους αίτημα. Ο Ίντεμ διαμαρτύρεται στον διευθυντή τού σταθμού για την αλλαγή τού κειμένου του, όμως αυτός του μιλάει απότομα κι επιθετικά. Όταν ο Ίντεμ επιστρέφει στο σπίτι του, δέχεται άγρια επίθεση από τις δυνάμεις ασφαλείας. Οι αστυνομικοί απάγουν τη γυναίκα του και καταστρέφουν ολοσχερώς το σπίτι.
Στην πορεία, ο Ίντεμ αντιλαμβάνεται, ότι η κυβέρνηση έχει στην ουσία μετατραπεί σε πειθήνιο εκτελεστικό όργανο των Αρειανών. Αναγκάζει δια της βίας τον κόσμο σε συμμετέχει σε αιμοδοσίες, με την απειλή της φυλάκισης και της εκτέλεσης. Αποδεικνύεται, ότι οι υποτιθέμενοι ειρηνικοί και πιο ‘εξελιγμένοι’ Αρειανοί είναι απλώς και μόνο αιμοδιψή τέρατα, τα οποία έχουν έρθει στη Γη για να απομυζήσουν το αίμα των ανθρώπων, κάτι που επιτυγχάνουν με την αμέριστη στήριξη της διεφθαρμένης κυβέρνησης και του βασικού προπαγανδιστικού της εργαλείου, της τηλεόρασης.
Το σενάριο της ταινίας στηρίζεται στο μυθιστόρημα του H. G. Wells “Ο Πόλεμος των Κόσμων” (1897). Ο Szulkin προσαρμόζει το μυθιστόρημα του Wells, έτσι ώστε να ασκήσει μία ευθεία κριτική σε κάθε μορφή πολιτικού ολοκληρωτισμού, αλλά και ειδικότερα, στον ρόλο τής τηλεόρασης ως βασικού οχήματος τής προπαγάνδας και της χειραγώγησης των μαζών στα χέρια κάθε τέτοιου είδους ολοκληρωτισμού. Το γύρισμα της ταινίας συνέπεσε με την άνοδο στην εξουσία του στρατηγού Γιαρουζέλσκι και την επιβολή στρατιωτικού νόμου στην Πολωνία, το 1981. Φυσικά, η ταινία απαγορεύτηκε άμεσα και δεν προβλήθηκε παρά μόνο το 1983, αφότου ήρθη η κατάσταση έκτακτης ανάγκης κι οι περιορισμοί στις μετακινήσεις που είχε επιβάλει η χούντα τού Γιαρουζέλσκι.
Ο Άιρον Ίντεμ τα έχει χάσει όλα. Τη γυναίκα του, το σπίτι του, την αξιοπρέπεια και την ελευθερία του. Το αφεντικό του στον τηλεοπτικό σταθμό τον έχει στοχοποιήσει και του επιτίθεται ανηλεώς με κάθε ευκαιρία. Του εξηγεί κυνικά, ότι το σύστημα τον χρειάζεται μόνο στον βαθμό που είναι γνωστός και αγαπητός στον κόσμο. Το μόνο πράγμα που θέλουν απ’ αυτόν η τηλεόραση, η κυβέρνηση κι οι Αρειανοί είναι πολύ απλά να συνεργαστεί μαζί τους, να συνεχίσει να κάνει ό,τι έκανε και πριν, με τη μόνη διαφορά ότι εφεξής θα πρέπει να εκφωνεί τα κείμενα που θα του δίνουν οι ίδιοι. Τηλεόραση, κυβέρνηση, δυνάμεις ασφαλείας και γιατροί έχουν συνασπισθεί και λειτουργούν ως υποτελείς στην υπηρεσία των εξωγήινων εισβολέων.
Δεν υπάρχουν και πολλά μέρη στα οποία μπορεί κανείς να κρυφτεί, ειδικά κατά τη διάρκεια της νύχτας. Αφότου το καθεστώς τον πέταξε έξω από το σπίτι του, ο Ίντεμ καταφεύγει σε φτηνά και ύποπτα ξενοδοχεία για να περάσει τις θλιβερές και μοναχικές νύχτες του. Στον δρόμο δεν είναι σοφό να μένει κανείς εκτεθειμένος για πολύ: κινδυνεύει να τον ξυλοκοπήσουν άγρια, να τον συλλάβουν ή και να τον σκοτώνουν οι πανταχού παρούσες δυνάμεις καταστολής. Κάποια στιγμή, στην άκρη μίας τεράστιας ουράς ανθρώπων, πίσω από το όχημα που οι Αρχές έχουν μετατρέψει σε κινητό κέντρο αιμοδοσίας, ο Ίντεμ βλέπει με τα ίδια του τα μάτια ένα απεχθές ον από τον Άρη να αφαιμάσσει έναν άνθρωπο που κείτεται νεκρός στον δρόμο.
Ο Ίντεμ βρίσκει καταφύγιο σε ένα κτήριο που μοιάζει με ίδρυμα για ψυχικά ασθενείς ή με χώρο φιλοξενίας αστέγων. Γρήγορα καταλαβαίνει, ότι κι αυτός ο χώρος είναι ένα ακόμη από τα καμουφλαρισμένα στρατόπεδα συγκέντρωσης που έχει στήσει παντού η κυβέρνηση, με σκοπό και πάλι την αφαίμαξη των πολιτών.
Μέσα στην απόγνωσή του, ο Ίντεμ θα βρει το σθένος να αντιδράσει. Ο στρατός οργανώνει μία μεγάλη ροκ συναυλία, για να διασκεδάσουν οι μάζες. Ο κόσμος δεν μπορεί να συγκρατήσει την εδώ και καιρό καταπιεσμένη δίψα του για διασκέδαση. Η κυβέρνηση έχει ανακοινώσει μόλις, ότι οι φίλοι Αρειανοί πρόκειται να αποχωρήσουν σύντομα από τη Γη, αποδεικνύοντας στους κακόπιστους το πόσο ειρηνικές υπήρξαν οι προθέσεις τους. Επικρατεί παντού ευφορία.
Η διαφημιστική καμπάνια που εξαπολύει η κυβέρνηση για τη συναυλία είναι τεραστίων διαστάσεων. Εισιτήριο μπορεί να εξασφαλίσει κανείς ανάλογα με την ποσότητα αίματος που θα προσφέρει. Μάλιστα, αυτοί οι οποίοι θα επιδείξουν μεγαλύτερη προθυμία και ζήλο, μπορούν να κερδίσουν μπόνους-εισιτήρια για τους συγγενείς και φίλους τους, όπως επίσης και τα απαραίτητα για κάθε συναυλία, σνακ και αναψυκτικά. Η ανταπόκριση του κόσμου είναι πέρα από κάθε φαντασία.
Κανείς δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται την κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει, κανείς δεν θέλει να αναγνωρίσει το γεγονός ότι έχει μετατραπεί σε ένα υποζύγιο της εξουσίας, της τηλεόρασης, της διαφήμισης, της προπαγάνδας και του θεάματος. Το θέαμα έχει υποκαταστήσει σε κάθε επίπεδο την πραγματικότητα. Η πραγματικότητα βιώνεται πλέον από τις μάζες ως ένα συνεχές διασκεδαστικών ειδώλων που προβάλλονται στο γυαλί τής τηλεόρασης. Οι άνθρωποι έχουν αποκτηνωθεί, διότι έχουν εκχωρήσει οι ίδιοι, οικειοθελώς, την όποια ανθρώπινη υπόστασή τους, – εάν ποτέ διέθεταν κάτι τέτοιο, – με αντάλλαγμα τη φαντασμαγορική εικονική πραγματικότητα που τους προσφέρει στο πιάτο ο κάθε διεφθαρμένος καναλάρχης κι εξουσιαστής. Ο Ίντεμ εισβάλλει δια της βίας στον χώρο τής συναυλίας και καταφέρνει να ανέβει στη σκηνή φορώντας την κλασική αστεία περούκα του, να αρπάξει το μικρόφωνο και, για λίγα λεπτά, να απευθυνθεί στον διψασμένο για θέαμα και αποβλακωμένο όχλο:
Δεν θα υπάρξουν ανακοινώσεις απόψε, ούτε αστεία, ούτε ειδήσεις. Υποτίθεται πως αποχαιρετάτε τους Αρειανούς. Θα ήθελα κι εγώ να αποχαιρετήσω εσάς. Αλλά δεν πρέπει να λυπάστε. Από αύριο, απλώς θα αγαπήσετε κάποιον άλλον. Ξέρετε γιατί σας αρέσω; Όσο πιο χαζό ήταν το πρόγραμμά μου, τόσο πιο έξυπνοι νιώθατε. Περί αυτού επρόκειτο. Από το τηλεοπτικό χάος, διαλέγετε τις αλήθειες που βρίσκετε πιο βολικές. Δέχεστε μόνο ό,τι επιβεβαιώνει την πεποίθησή σας… Πως η αδράνεια είναι μια αξία και μια αναγκαιότητα. Επειδή, αυτό είναι ακριβώς αυτό που θέλετε να πιστέψετε. Κλαίτε, λυπάστε τους εαυτούς σας. Και μετά, τι; Κάθεστε μπροστά στην τηλεόραση, νιώθετε άδειοι. Περισσότερο ανθρώπινοι από αυτούς που βλέπετε. Και βλέπετε ανθρώπους που είναι σαν κι εσάς. Το ίδιο υποκριτές, το ίδιο αδύναμοι. Το ίδιο υποτακτικοί. Η τηλεόραση δημιουργείται καθ’ εικόνα σας. Σταματήστε να είστε ένα κοπάδι από χαζά πρόβατα.
Μετά τις αρχικές ενθουσιώδεις επευφημίες του, το κοινό έχει κυριευθεί τώρα από μία αμήχανη σιωπή. Στο σημείο αυτό, ο Ίντεμ ξεριζώνει από το αυτί του το μεταλλικό αναγνωριστικό σκουλαρίκι που του έχουν φορέσει οι Αρχές ως ένα είδος ταυτότητας, προκειμένου να καταχωρισθεί ως πιστός φίλος των Αρειανών κι ως ‘εθελοντής αιμοδότης’. Το αυτί του αρχίζει να αιμορραγεί. Όμως ο Ίντεμ συνεχίζει, απευθυνόμενος στον όχλο:
Σας ξεγέλασαν, είστε ανήμποροι. Σας λένε να προσφέρετε αίμα. Και αυτό κάνετε. Σας λένε να περπατάτε στα τέσσερα… Και το κάνετε. Τους πουλάτε την αξιοπρέπειά σας, θα πουλήσετε την εντιμότητά σας… για μια μεγαλύτερη τηλεοπτική συσκευή. Για να πάρετε ένα ισχνό κομμάτι εξουσίας. Ο καθένας σας θέλει να κυβερνά και ο καθένας σας είναι σκλάβος. Ο καθένας σας βιάζεται, αλλά το μόνο που θέλετε… είναι να βιάζετε άλλους. Με ποιο τρόπο είστε διαφορετικοί από αυτούς που φτύνετε; Με κανέναν. Είμαστε όλοι το ίδιο.
Τώρα πια το κοινό τον γιουχάρει και τον βρίζει, πετώντας του κάθε λογής αντικείμενα, σφυρίζοντας αποδοκιμαστικά. Οι δυνάμεις ασφαλείας τον πετάνε έξω από τον χώρο τής συναυλίας κι οι υπεύθυνοι δεν αρκούν και πάλι να ξεσηκώσουν το πλήθος, ανακοινώνοντας ότι σε λίγο θα εμφανιστεί το αγαπημένο τους ροκ συγκρότημα. Ο όχλος έχει ξεχάσει κιόλας το διόλου διασκεδαστικό επεισόδιο με τον άλλοτε αγαπημένο του γελωτοποιό Ίντεμ. Έξω από τον χώρο τής συναυλίας, ο Ίντεμ κάθεται για λίγα λεπτά απογοητευμένος σε ένα λούνα παρκ, στο οποίο ο κόσμος διασκεδάζει αμέριμνος. Ένας αγανακτισμένος πολίτης, του μιλάει επικριτικά, λέγοντάς του ότι όχι, σήμερα το σόου του δεν πήγε καθόλου καλά. Δεν ήταν αυτό που όλοι περίμεναν απ’ αυτόν. Ότι δεν ήταν καθόλου διασκεδαστικό, όπως τις άλλες φορές. Ο γιος τού κυρίου, ρωτάει τον Ίντεμ εάν την επόμενη φορά θα κάνει και πάλι το ίδιο κόλπο με το σκουλαρίκι που ξεριζώνει από το αφτί του, με το αληθινό αίμα να τρέχει στη σκηνή. Ο Ίντεμ τού απαντά: “Όχι. Την επόμενη φορά, θα κάνει άλλος το σόου στη θέση μου. Εσύ”! Και του φοράει την περούκα του στο κεφάλι.
Στο ίδρυμα, ο Ίντεμ είχε συναντήσει έναν ηλικιωμένο άντρα ο οποίος δεν φαινόταν να είναι και πολύ καλά στα λογικά του. Ο ηλικιωμένος τού είχε εξηγήσει το τρελό σχέδιό του και είχε ζητήσει και τη δική του συνδρομή: είχε καταφέρει να βρει μία σεβαστή ποσότητα εκρηκτικών. Οι δυο τους, πολύ απλά, θα πήγαιναν στα κεντρικά γραφεία τής τηλεόρασης και θα τίναζαν το κτήριο στον αέρα. Έτσι, θα σταματούσαν επιτέλους οι μάζες να αποβλακώνονται από τη ζημιογόνο επίδραση της τηλεόρασης κι ο άνθρωπος θα ήταν επιτέλους ελεύθερος. Ο Ίντεμ τον διακόπτει με θλιμμένο ύφος: “Είναι λάθος! Η τηλεόραση θα συνεχίσει να υπάρχει. Η τηλεόραση είναι οι άνθρωποι”! Ο ηλικιωμένος, με ύφος αποδοκιμασίας προς τον Ίντεμ, φεύγει. Κατευθύνεται μόνος του προς τα κεντρικά τού καναλιού, όμως λίγα δευτερόλεπτα πριν μπει στο κτήριο, η βόμβα εκρήγνυται πάνω του, κάνοντάς τον κομμάτια. Ήταν μία ακόμη στημένη παγίδα των δυνάμεων ασφαλείας, οι οποίες εδώ και καιρό παρακολουθούσαν μυστικά τον γέρο. Συλλαμβάνουν και τον Ίντεμ που παρακολουθούσε τη σκηνή. Τον περνάνε από μία στημένη δίκη και, με συνοπτικές διαδικασίες, τον καταδικάζουν σε θάνατο.
Όλα έχουν τελειώσει πια. Οι άνθρωποι της τηλεόρασης και των δυνάμεων ασφαλείας, από κοινού, ετοιμάζονται να εκτελέσουν τον Ίντεμ. Τον βγάζουν στην αυλή των φυλακών, τον βάζουν να σταθεί όρθιος σε έναν πάσσαλο, το εκτελεστικό απόσπασμα παίρνει θέση, ακούγονται οι πυροβολισμοί. Ο Ίντεμ, έκπληκτος, διαπιστώνει ότι είναι ακόμη ζωντανός. Δίπλα του υπάρχει μία συσκευή τηλεόρασης. Αργά, σκύβει και βλέπει στην οθόνη τον εαυτό του να κείτεται νεκρός μετά τους πυροβολισμούς. Δίπλα, το τηλεοπτικό συνεργείο συνεχίζει τη δουλειά του. Ο Ίντεμ, χωρίς καμία απολύτως ενόχληση από τους δεσμοφύλακες και τους δημίους του, περπατάει αργά προς την έξοδο των φυλακών. Είναι ‘ελεύθερος’. Ανοίγει την κεντρική πόρτα των φυλακών. Στον έξω κόσμο επικρατεί μία πηχτή, αλλά εκτυφλωτική ομίχλη. Προς το παρόν, αρχές, τηλεόραση και κυβέρνηση, δεν θέλουν κάτι περισσότερο από αυτόν.
Ο Szulkin δημιουργεί μία ταινία επιστημονικής φαντασίας, η οποία αποδεικνύεται πως δεν είναι και τόσο ‘επιστημονικής φαντασίας,’ αλλά ότι ίσως είναι ήδη σήμερα μία παραβολή που μας μιλάει για κάτι το πολύ υπαρκτό και γνωστό σε όλους μας εδώ και πολύ καιρό: για τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι επιμένουν να εκχωρούν την ελευθερία τους στον πρώτο τυχόντα που θα τους τάξει μία ανύπαρκτη, φτηνή διασκέδαση κι ευδαιμονία, ένα απολύτως αβέβαιο και μακρινό αντάλλαγμα μηδαμινής αξίας, ένα οποιοδήποτε μπιχλιμπίδι χωρίς καμία απολύτως χρηστική αξία για το κενό, θλιβερό και άκρως επιπόλαιο παρόν στο οποίο ζουν. Μία ταινία που μας μιλάει για το σχεδόν κοινότοπο πια γεγονός τής αγαστής συνεργασίας μεταξύ ολοκληρωτικών καθεστώτων και μέσων μαζικής ενημέρωσης – κυρίως της τηλεόρασης – και τον κοινό τους παρονομαστή: την προπαγάνδα και τη χειραγώγηση των μαζών̇ για τον εξ ορισμού βίαιο χαρακτήρα των σύγχρονων δυτικών – και ανατολικών, όπως μας αποδεικνύει η ταινία τού Szulkin – ‘κοινωνιών τού θεάματος’̇ για την τρομακτική επιμονή με την οποία ο άνθρωπος επιζητεί τη λήθη τού εαυτού του και του μίζερου, όπως το αντιλαμβάνεται, παρόντος του, μέσω της επιφανειακής διασκέδασης, του θεάματος, της εικόνας και του ειδώλου̇ και για το αναντίρρητο πια γεγονός, ότι είναι μάταιο να επιχειρεί κανείς να λύσει ΤΟ ανθρώπινο πρόβλημα, ξεκινώντας από το εξωτερικό και το φαινομενικό, από το είδωλο που προβάλλεται στην οθόνη κάποιας τηλεόρασης, αλλά ότι αντιθέτως, η μόνη ελπίδα μας να το κατανοήσουμε και να το επιλύσουμε ίσως, είναι να στραφούμε σ’ εμάς τους ίδιους και να αναγνωρίσουμε το απλό γεγονός, ότι το εξωτερικό είναι η αντανάκλαση αυτού που εμείς είμαστε, στον έξω κόσμο.