Για τον Γιάννη Χρήστου | Ο Αλέξανδρος Αδαμόπουλος συζητά για το βιβλίο του με τον Παναγιώτη Θεοδοσίου

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΑΔΑΜΟΠΟΥΛΟΥ
Για τον Γιάννη Χρήστου
Εκδόσεις Οδός Πανός ISBN 978-960-477-658-0

‘Για τον Γιάννη Χρήστου’: Ο Αλέξανδρος Αδαμόπουλος
συζητά για το βιβλίο του με τον Παναγιώτη Θεοδοσίου

Με τον Αλέξανδρο Αδαμόπουλο γνωριζόμαστε χρόνια και κατά καιρούς συζητάμε πολλά και διάφορα. Ένοιωσα μεγάλη χαρά και το θεώρησα τιμητικό, όταν κάποια στιγμή μού πρότεινε να συμπεριλάβει στο βιβλίο που ετοίμαζε για τον Γιάννη Χρήστου μια παλαιότερη συνέντευξή μας για τον μεγάλο δημιουργό· πράγμα που όντως έκανε.

Διαβάζοντας τώρα το βιβλίο αυτό, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις ‘Εκδόσεις Οδός Πανός’, αν και γνωρίζω καλά το έργο και τη ζωή του πρόωρα χαμένου συνθέτη, ομολογώ πως ήταν για μένα μια πολύ ευχάριστη έκπληξη: Μου έκανε μεγάλη εντύπωση ο τρόπος με τον οποίο είναι γραμμένο. Ο τρόπος με τον οποίο καταφέρνει ο συγγραφέας να παρουσιάσει το θέμα στον απλό αναγνώστη που δεν γνωρίζει τίποτε. «Αυτό κυρίως ήταν το μέλημά μου» λέει ο ίδιος.

-Τι ακριβώς εννοείς μ’ αυτό;
ΑΑ: Κυριολεκτώ· ήθελα να είναι ένα βιβλίο που καθένας να το διαβάζει ευχάριστα.

-Για τον Γιάννη Χρήστου;
ΑΑ: Προφανώς. Κι αυτό ήταν το πιο δύσκολο· το μεγάλο μου στοίχημα.

-Γιατί;
ΑΑ: Αν και δεν τον γνώρισα προσωπικά από κοντά, είχα ως έφηβος μιαν ιδιότυπη επικοινωνία μαζί του, και μετά τον θάνατό του έζησα για αρκετά χρόνια μέσα στον κόσμο του, αφού ήταν ο πατέρας της γυναίκας μου, τότε. Είναι οικείο πρόσωπο για μένα και γνωρίζω πολλά πράγματα για τη ζωή και το έργο του από πρώτο χέρι και θεωρούσα χρέος μου κάποια στιγμή να τα κάνω γνωστά

– Νομίζω τα ξεκαθαρίζεις όλα αυτά ήδη στο οπισθόφυλλο του βιβλίου
ΑΑ: Ναι, διότι για σένα και για μερικούς άλλους μπορεί ο Γιάννης Χρήστου να είναι ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο της μουσικής στη χώρα μας και του πνεύματος γενικότερα, μα για τους περισσότερους είναι μάλλον άγνωστος. Μη γελιόμαστε· πολλοί ίσως να μην ξέρουν ούτε καν τ’ όνομά του

-Πες το ψέματα…
ΑΑ: Άρα; Αμέσως-αμέσως υπάρχει ένα πρόβλημα: Πώς παρουσιάζεις σε ένα βιβλίο που δεν είναι επιστημονικό ούτε εξειδικευμένο μα απευθύνεται στο πλατύ κοινό, ένα τόσο σημαντικό θέμα με τρόπο απλό μα και σοβαρό συνάμα;

-Πέρα βέβαια απ’ την έρευνα και τη συλλογή του υλικού…
ΑΑ: Ακριβώς. Δεν ήθελα σε καμιά περίπτωση το βιβλίο να μην έχει τη σοβαρότητα που επιβάλλεται. Υπήρχαν ένα σωρό εντελώς άγνωστα ντοκουμέντα, πληροφορίες και αφηγήσεις πολύ σημαντικών ανθρώπων της εποχής που έπρεπε να συμμαζευτούν και να παρουσιαστούν με τον ακριβέστερο τρόπο. Απ’ την άλλη μεριά, εγώ δεν είμαι μουσικολόγος ούτε ιστορικός τέχνης κι ό,τι έχω γράψει ως τώρα δεν έχει απολύτως καμία σχέση με όλα αυτά.

-Ίσως αυτό να σε βοήθησε τελικά· γιατί ξέρεις να γράφεις κι έχεις σχέση με το θέατρο και με τη σκηνοθεσία
ΑΑ: Πράγματι: Πώς στήνεις ένα αφήγημα· πώς ‘σκηνοθετείς’ μιαν ιστορία; Και μάλιστα όχι μια φανταστική ιστορία, ένα δικό σου δημιούργημα, αλλά τη ζωή και το έργο ενός σημαντικού δημιουργού. Γι’ αυτό και το ονόμασα ‘σπονδυλωτό χρονικό’. Γιατί δεν είναι μια κλασική αφήγηση με αρχή μέση τέλος, μα συμπεριλαμβάνει πολλά πολλών ειδών πράγματα μαζί, όπου, χωρίς να χαθεί το ενδιαφέρον της αφήγησης, χωνεύονται η έρευνα που έκανα και οι προσωπικές μου εμπειρίες τόσα χρόνια. Με απασχόλησε πολύ να βρω διάφορους τρόπους για να ειπωθούν όλ’ αυτά μαζί.

-Όπως;
ΑΑ: Πριν απ’ όλα ο διάλογος· πράγμα που δεν συνηθίζεται σε τέτοιου είδους βιβλία. Κατ’ αρχήν χρησιμοποίησα μέσα στη ροή της αφήγησης, συμπυκνωμένες τρεις συζητήσεις που έκανα κατά καιρούς για τον Γιάννη Χρήστου: Μ’ εσένα, με τον ποιητή Γιώργο Χρονά…

-…και με τον αγαπητό μου φίλο Σταύρο Χουλιαρά..
ΑΑ: …που έκανε πριν λίγα χρόνια πολύ σοβαρή έρευνα για τον συνθέτη και τότε δεν ήξερα καν πως γνωρίζεστε. Αυτές οι άμεσες κι εντελώς αυθόρμητες συζητήσεις, πέρ’ απ’ το ότι φωτίζουν -κάθε μια με τον τρόπο της- τη ζωή και το έργο του δημιουργού, νομίζω πως δίνουν περισσότερη ζωντάνια στο κείμενο.

-Αυτό είναι αλήθεια
ΑΑ: Και καλά εσείς οι τρεις· είστε ζωντανοί και δεν τίθεται θέμα αξιοπιστίας. Με τους άλλους όμως τι γίνεται; Διότι εμφανίζονται κι αρκετοί άλλοι μέσα στο βιβλίο

-Πράγματι
ΑΑ: Πίστεψέ με, όσο κι αν τις θυμόμουν ξεκάθαρα και είχα κρατήσει σημειώσεις, δεν μου ήταν καθόλου εύκολο ν’ αποτυπώσω με τη σοβαρότητα και την ακρίβεια που πρέπει, τις συζητήσεις μου για τον Γιάννη Χρήστου με τον Πρόεδρο Τσάτσο, με τον Μάνο Χατζιδάκι, με τον Γιάννη Τσαρούχη, τον Κάρολο Κουν, τη Μελίνα Μερκούρη, τον Μάριο Πλωρίτη, τον Κριστώφ Πεντερέτσκι.

-Πάνε και τόσα χρόνια…
ΑΑ: Ακριβώς. Δεν ήμουν δημοσιογράφος, ούτε είχα κανένα smartphone τότε για να καταγράφω τα όσα λέγονται. Γράφοντας το βιβλίο έπρεπε όλα να γίνουν στο χέρι: Με λέξεις μόνο. Πώς να κάτσεις να γράψεις και να ζωντανέψεις με απόλυτη ακρίβεια μια μακρά και φιλική συζήτηση με τον εκδότη Χρήστο Λαμπράκη, που λέει εξόχως ενδιαφέροντα πράγματα για τον συνθέτη; Υπήρχε ο κίνδυνος να τεθεί θέμα αξιοπιστίας· πράγμα που δεν θα το ήθελα ποτέ μου.

-Μα δεν τίθεται τέτοιο θέμα. Κάποια πράγματα είναι γνωστά
ΑΑ: Κι όμως: Κάποιος θα μπορούσε να πει· από πού κι ως πού ο Αδαμόπουλος εμφανίζεται έτσι ξαφνικά να συνομιλεί με όλους αυτούς; Έπρεπε λοιπόν ό,τι κι αν έγραφα -κάθε λέξη που είπα πριν- ν’ αποτυπώνει ακριβώς όσα που είχαν ειπωθεί. Και όχι μόνον αυτό: Όλο το κλίμα και το ύφος του βιβλίου, έπρεπε και να τ’ αποδεικνύουν όλ’ αυτά δίχως καμιάν αμφιβολία.

-Δεν υπάρχει κανένα κενό· είναι όλα τόσο φυσικά και σωστά βαλμένα στη θέση τους· εμένα ούτε μου πέρασε απ’ το μυαλό κάτι τέτοιο
ΑΑ: Αυτό ακριβώς ήταν το πρόβλημά μου: Πώς όλο αυτό το ετερόκλητο υλικό να χωνευτεί σε ένα ενιαίο σύνολο χωρίς να διακόπτεται η συνέχεια, κρατώντας πάντα αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Ακόμα και οι φωτογραφίες με τα διάφορα ντοκουμέντα, ήταν πολύ σημαντικό να μπουν ακριβώς στο σωστό σημείο γιατί δεν είναι απλό διακοσμητικό υλικό αλλά αναπόσπαστο μέρος τεκμηρίωσης του κειμένου.

-Αυτή ήταν για μένα η ευχάριστη έκπληξη· νομίζω πως το καταφέρνεις πλήρως! Οι τόσο καλά δομημένες διάφορες πληροφορίες για τον συνθέτη όχι μόνο δεν δίνουν την εντύπωση της αποσπασματικότητας, αλλά -παράλληλα με τον ζωντανό σου λόγο- συντείνουν πολύ περισσότερο, στη δημιουργία μιας τόσο προσωπικής όσο και ολοκληρωμένης εικόνας για τον ίδιο.
Α.Α: Ελπίζω να τα λες όλ’ αυτά ως απλός αναγνώστης και όχι ως συμμετέχων!

-Αλήθεια, έχουμε πει τόσα και τόσα για τις δυσκολίες που είχες να στήσεις το βιβλίο αυτό και δεν σε έχω ρωτήσει ποια ήταν η αφορμή για να το γράψεις….
ΑΑ: Γενικά όλη η ‘ιστορία Γιάννη Χρήστου’ ήταν ένα ρέστο μέσα μου, αφού για πολλά χρόνια είχα ασχοληθεί με τη διάδοση και τη διάσωση του έργου του. Είχα ήδη ετοιμάσει μια πρώτη μορφή του βιβλίου με χρονικό ορίζοντα το 2020, που ήταν και τα πενήντα χρόνια απ’ τον θάνατο του συνθέτη. Τότε όμως, που δεν λειτουργούσε τίποτα· με τον κορονοϊό και τους διάφορους εγκλεισμούς, είχα την ευκαιρία και πάρα πολλές ώρες στη διάθεσή μου για να ξαναδώ όλο το υλικό, να το πλουτίσω και να στήσω το βιβλίο στη σημερινή του μορφή, με κύριο μέλημά μου να είναι όσο γίνεται πιο ενδιαφέρον μα και απόλυτα τεκμηριωμένο. Ευτυχώς· γιατί το σπονδυλωτό αυτό χρονικό, όπως το βάφτισα, είναι πολύ καλύτερο τώρα.

-Κι απ’ ό,τι φαίνεται ως τώρα έχει πάει καλά κι έχει εισπράξει πολύ θετικές κριτικές! Όταν το έγραφες σε ποιον απευθυνόσουν; Για να το θέσω αλλιώς: Πιστεύεις το ‘κεφάλαιο Χρήστου’ έχει ανταπόκριση σήμερα;
ΑΑ: Δεν είχα κατά νου κάτι συγκεκριμένο, πέρ’ απ’ το να απευθυνθώ στον απλό αναγνώστη. Αυτό και μόνο με κινητοποιεί πάντα όταν γράφω. Ήξερα βέβαια -και το λέω συνέχεια- πως δεν ήθελα να φτιάξω κάτι εξειδικευμένο. Απ’ την άλλη μεριά το ‘κεφάλαιο Χρήστου’ όπως λες, κατά περίεργο τρόπο έχει ανταπόκριση σήμερα. Γιατί πέρα απ’ τους όντως γνωρίζοντες, υπάρχει ένα κοινό πολύ θερμό για τον Γιάννη Χρήστου. Ακόμα και καριέρες έχουνε φτιαχτεί κατά καιρούς με τ’ όνομά του.

-Νομίζεις πως αν ζούσε σήμερα, το ‘μυστήριο’ Χρήστου θα είχε πάρει άλλη τροπή;
ΑΑ: Να ένα ερώτημα: Αν συνέχιζε να ζει· ή αν ζούσε τώρα; Δεν μπορώ να φανταστώ τον Χρήστου μετά το 1970, με τις συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί τότε και χωρίς τον μύθο του, να προσπαθεί να επιβάλλει στους άλλους τον εαυτό του. Δεν ήταν καθόλου τέτοιος τύπος. Αν δεν ένοιωθε γύρω του ένα οικείο, φιλικό περιβάλλον δεν πολεμούσε ούτε προσπαθούσε να φανεί, μα έσβηνε ολότελα κι αποσυρόταν μόνος του. Απ’ την άλλη μεριά αν ζούσε στην εποχή μας· τώρα, στην Ελλάδα του σήμερα, μη νοιώθοντας οικεία πουθενά, έχω την αίσθηση πως μπορεί και να είχε εξαφανιστεί, να μην είχε υπάρξει καν, ή να είχε φύγει απ’ τη χώρα και να ζούσε κάπου στη Δύση. Καμιά φορά σκέφτομαι πως ο πρόωρος θάνατός του, όσο κι αν ήταν άκαιρος κι έκοψε στη μέση μια λαμπρή δημιουργική πορεία, άλλο τόσο ήρθε στην κατάλληλη στιγμή κλείνοντας οριστικά έναν κύκλο.

-Ο Γιάννης Χρήστου ήταν ένας δημιουργός που είτε λόγω της πρωτοποριακής για την εποχή μουσικής του έκφρασης, είτε λόγω του ιδιαίτερου και μυστικιστικού χαρακτήρα του άφησε πίσω του πολλά αναπάντητα ερωτήματα για το έργο και την ζωή του. Δεν συμφωνείς; Πού θα το απέδιδες;
ΑΑ: Να πάλι το ‘μυθώδες’ και το ‘μυστήριον’ περί τον Γιάννη Χρήστου. Προσωπικά, έχοντας ζήσει μέσα στον κόσμο του όπως είπα πριν κι έχοντας γνωρίσει πολύ καλά όλους τους δικούς του ανθρώπους -που κανείς δεν προερχόταν απ’ τον στενό κύκλο της εγχώριας μουσικής- δεν έχω καθόλου την αίσθηση πως ο ίδιος ήταν τόσο περίεργη και σκοτεινή φυσιογνωμία. Προικισμένος μεγαλοαστός Αιγυπτιώτης ναι. Εμπαθής, δραστήριος, ιδιοφυής δημιουργός ναι. Ούτε ο ίδιος όμως ούτε η ζωή του είχαν κανένα μυστήριο. Όλοι όσοι γνώριζαν τον ίδιο και τη γυναίκα του -τη Σία Χωρέμη· γλυκύτατη ζωγράφο και γλύπτρια- έλεγαν πως ήσαν πολύ ενδιαφέροντες τύποι που μαζί με τα τρία παιδιά τους ζούσαν τη ζωή τους, χωρίς τίποτε το παράξενο.

-Τότε πού οφείλονται τα ερωτήματα;
Α.Α: Όλα αυτά τα διάφορα κάπως μυθώδη, δημιουργήθηκαν μετά τον ξαφνικό του θάνατο· και μάλιστα τη μέρα ακριβώς των γενεθλίων του. (Που μπορεί και να μην ήταν έτσι· όπως φαίνεται στο βιβλίο, βάσει ενός δεύτερου πιστοποιητικού γέννησης που δείχνει πως ο Χρήστου γεννήθηκε στις 9 και όχι στις 8 Ιανουαρίου.) Το τραγικό εκείνο τροχαίο όμως, η απόλυτη έλλειψη άμεσης συνέχειας μέσα στο σπίτι, μα και στο αρχείο του -αφού σκοτώθηκε και η γυναίκα του στο ίδιο ατύχημα- μαζί με το γενικότερο κλίμα ης δικτατορίας τότε, συντέλεσαν στο να δημιουργηθεί μια μάλλον διαστρεβλωμένη εικόνα. Αυτή η αχλύς μυστηρίου όμως, που ίσως είχε κάποια βάση για ανθρώπους που δεν ήσαν εξοικειωμένοι μ’ εκείνον τον τρόπο ζωής, σίγουρα δεν είναι το κύριο χαρακτηριστικό του. Χωρίς να παραγνωρίζουμε βέβαια την έντονη προσωπικότητά του και τις άκρως επαναστατικές για την εποχή δημιουργίες του. Νομίζω όμως πως είναι καιρός πια, όσοι ενδιαφέρονται, να δουν τα πράγματα κάπως πιο ουσιαστικά.

-Πιστεύεις ότι ο Γιάννης Χρήστου «ζει» μέσα από το έργο των Ελλήνων συνθετών και γενικότερα των συμπατριωτών μας δημιουργών;
ΑΑ: Δεν θέλω να μπω σε ξένα χωράφια και ν’ αρχίσω μια τέτοιου είδους συζήτηση· το ξέρεις πως δεν το έχω κάνει ποτέ μου. Του χρόνου, που κλείνουν εκατό χρόνια από τη γέννησή του, οργανώστε ένα συνέδριο εσείς οι μουσικοί, ερευνήστε τα όλα σε βάθος, κοιτάξτε σοβαρά, συνολικά το έργο του και δώστε μας τις απαντήσεις.

-Τι είναι αυτό που ζητάει η σημερινή κοινωνία από έναν καλλιτέχνη σαν τον Γιάννη Χρήστου; Τι είναι αυτό που θα μπορούσε να της δώσει;
ΑΑ: Άκου: «Σήμερα η ανθρωπότητα νομίζει ότι μπορεί να παρακάμψει την Τέχνη. Δεν θέλει πια να διαλογίζεται, να στοχάζεται, να οραματίζεται. Θέλει τη φυσικήν απόλαυση μονάχα. Οι υψηλές αξίες και οι βαθιές αλήθειες, τής είναι αδιάφορες. Τής αρκεί να ικανοποιεί τις σωματικές ορέξεις της. Η σημερινή ανθρωπότητα είναι κτηνώδης⋅ δεν έχει τι να τούς κάνει τούς καλλιτέχνες»… Δεν τα λέω εγώ αυτά: Εδώ κι εκατό χρόνια τα έλεγε ο Rodin στην πνευματική διαθήκη του, που έχω μεταφράσει και κυκλοφορεί κι αυτή απ’ τις ‘Εκδόσεις Οδός Πανός’. Από κει και πέρα, καθένας ατομικά, μπορεί να αναζητήσει σκέψεις, λύσεις, ερεθίσματα, στηρίγματα όπου νομίζει. Και ο Χρήστου είναι πάντα παρών. Το είπα πρόσφατα και δημοσιεύτηκε, μα νομίζω αξίζει να το ξαναπώ: Ο εγγονός μιας φίλης μου -δεκαοχτάρης τώρα- έχοντας διαβάσει το βιβλίο ‘Για τον Γιάννη Χρήστου’, άκουσε μετά τον ‘Πιανίστα’ και κυριολεκτικά συγκλονίστηκε. Του φαινόταν αδιανόητο πώς είναι δυνατόν το έργο αυτό, που τον έκανε να νοιώθει «σα να βρισκόταν στην κόλαση της λωρίδας της Γάζας» όπως έλεγε χαρακτηριστικά, να δημιουργήθηκε πριν εξήντα σχεδόν χρόνια: Πολύ πριν γεννηθεί ο ίδιος, πριν γεννηθεί η μητέρα του κι όταν η γιαγιά του ήταν μικρό παιδί… Νομίζω πως γι’ αυτόν και μόνο τον άγνωστό μου νεαρό, άξιζε τον κόπο να γράψω το βιβλίο.

* * *

Ο Αλέξανδρος Αδαμόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε Νομικά στο ΕΚΠ, σκηνοθεσία, κλασική κιθάρα στην Αθήνα και παρακολούθησε μεταπτυχιακά –Sociologie Politique– στη Σορβόννη. Υπήρξε ιδρυτής και διευθύνων σύμβουλος τής μη κερδοσκοπικής ‘Εταιρείας Φίλων Μουσικής Γιάννη Χρήστου’. Διετέλεσε μέλος και γενικός γραμματέας τού δ.σ τού Εθνικού Θεάτρου. Οι συλλογές διηγημάτων του «Δώδεκα και ένα ψέματα» και «Ψέματα πάλι» κυκλοφόρησαν στη Γαλλία Γερμανία Ολλανδία Τουρκία Ινδία. Το θεατρικό «Ο Σιμιγδαλένιος» παρουσιάστηκε αγγλικά στο Wesley College τής Μελβούρνης, τουρκικά στο Κρατικό Şehir Tiyatro τής Κωνσταντινούπολης, ενώ εδώ έχει ανέβει σε πάνω από 85 διαφορετικές παραγωγές (Εθνικό Θέατρο, Κ.Θ.Β.Ε, πολλά ΔΗΠΕΘΕ κ.α.) Άλλα έργα: «Το τσιγάρο και η γιόγκα», «Οχιναιλέγοντας», «Ίναχος ο γιός τού Ωκεανού», «Τα όχι τού ΝΑΙ», «Οι Δαιμονισμένοι», «Auguste Rodin Διαθήκη», «Ο Αδάμ και το μήλο», «Ο κύκλος που δεν κλείνει», «Χύμα», «Για τον Γιάννη Χρήστου».