[…Άλλωστε και για αυτό το γαλαζωπό σημείωμα αφορμή υπήρξε η ωραία προφορά της λέξης, η πολύπλευρη, πολυνησιακή της γοητεία…]
1«Σε εκείνους τους προβληματικούς καιρούς, τότε που η ανθρωπότητα έμοιαζε να τρεμοσβήνει, ένα πλοίο, ένα πολυκαιρισμένο σκαρί λίγες μέρες μετά το τέλος του πολέμου, ξεκίνησε μια παράξενη οδύσσεια στα ανατολικά της Μεσογείου, πάντα στην υπηρεσία της ζωής που απειλείται.
Το όνομα εκείνου του πλοίου παραμένει ένας μύθος, απόλυτα συνδεδεμένος με την ελληνική διανόηση του 1947. Ο Οκτάβ Μερλιέ και ο Ροζέρ Μιλλιέξ διευθυντές του γαλλικού ινστιτούτου των Αθηνών και αντιστασιακοί θα κανονίσουν τις λεπτομέρειες. Ανάμεσα στις τάξεις των ευεργετημένων θα μπορούσε κανείς να βρει τον σουρεαλιστή Άδωνι Κύρου, τον φιλόσοφο Κώστα Αξελό, τον Καστοριάδη, τον μελετητή του αστικού χώρου Κανδήλη, την Μήτση Χατζηλαζάρου, φίλη του Πικάσο, τον Ιάννη Ξενάκη, συνθέτη και αρχιτέκτονα αστικού χώρου, την Μιμίκα Κρανάκη που διηγήθηκε μετά από χρόνια την ιστορία του Ματαρόα, τον φιλόσοφο Σβορώνο.
Οι δυο Γάλλοι εκπρόσωποι της γαλλικής κυβέρνησης, παρόντες κατά την διάρκεια των Δεκεμβριανών, διαδραμάτισαν έναν σπουδαίο ρόλο για τις τάξεις των επιστημών, της καλλιτεχνικής δημιουργίας και των γαλλικών γραμμάτων κατά το διάστημα μετά τον πόλεμο. Πρόκειται για τα χρόνια κατά τα οποία οι πιστοί της παλιάς δημοκρατίας συνεργάστηκαν με τους ναζί και τους συνεργάτες του Βισύ ενώ υποστήριξαν σθεναρά τους εθνικιστές και τους Άγγλους κατακτητές, μόνο και μόνο για να διασώσουν τις ίδιες τις ζωές τους.
Η ιστορία δεν σταματά εδώ. Το Ματαρόα δεν εκτελούσε το πρώτο του ανθρωπιστικό ταξίδι. Από το 1945, βρίσκεται σε μόνιμη αποστολή, μεταφέροντας μέχρι την Μασσαλία τα πρώτα παιδιά που επέζησαν στο Μπούχενβαλντ και αργότερα, πλέοντας ως την Νάπολη μαζί με 1200 επιζώντες του Μπέργκεν Μπέλσεν.
Μέχρι την Κύπρο, το πλοίο με θάρρος ξεπέρασε τα δρακόντεια μέτρα που είχε επιβάλλει η βρετανική διοίκηση, προκειμένου να φθάσει μαζί με τους επιζώντες στην Παλαιστίνη, αν και αρκετοί τελικά θα επαναπροωθηθούν στην Κύπρο και την Γερμανία.
Ματαρόα στην γλώσσα της Πολυνησίας θα πει, γυναίκα με μεγάλα μάτια. Στέκει ολοζώντανη μνήμη ενός άλλου καιρού, για εκείνους που αρνήθηκαν να ασπαστούν την βρετανική διοίκηση, τους «τρομοκράτες» που γύρευαν μια θέση στον πολιτισμένο κόσμο για τους εαυτούς τους και τα παιδιά τους.
Πάντα θα υπάρχει ένα πλοίο εκεί έξω, για να μεταφέρει την ελπίδα».
Ένα πλοίο για να υπερασπιστεί τον ανθρώπινο σεβασμό εμπρός στην ελευθερία και την αξιοπρέπεια. Το Ματαρόα του Μιχάλη Κουτούζη που υπογράφει την γαλλική έκδοση του παραπάνω, μεταφρασμένου αποσπάσματος, βγαίνει από τους χάρτες, φορτωμένο με πρόσωπα μνημειώδη που επρόκειτο να σημαδέψουν όχι μόνο τον ελληνικό πολιτισμό αλλά και τις ευρωπαϊκές τάξεις της σύγχρονης διανόησης. Ένα πλοίο που κουβαλά τριάντα και βάλε, ξεριζωμένες ψυχές. Πλάι στον ανθό του ελληνικού στοχασμού στοιβάζονται και άλλοι. Μητέρες, πατεράδες, παιδιά που αποχαιρετούν από το κατάστρωμα του Ματαρόα την αιματόβρεχτη, νεοελληνική εποποιία. Οι καιροί αφήνουν ανορθόγραφα μηνύματα μα το Ματαρόα στερεώνει μια απόσταση ανάμεσα στις εποχές. Μες στις τάξεις των πριγκίπων που συνωστίζονται στο μυθικό επιβατηγό, περιλαμβάνονται οι εραστές της ελληνικής σκέψης. Μα όσα φιλιά και αν δώσουν στην χιονάτη, νεοελληνική νύφη δεν θα κατορθώσουν ποτέ το ξύπνημα της.
Τώρα το Ματαρόα με το πολύτιμο φορτίο του ακολουθεί τις θαλάσσιες διαδρομές των σύγχρονων διακινητών. Τάραντας, Μασσαλία καθώς η αμαξοστοιχία προσμένει για να πάρει πιο μακριά αυτούς τους ανθρώπους, μορφές χερουβικές που ασκήθηκαν στο πεδίο της σκέψης και προσέφεραν το ψυχικό τους απόθεμα, στο όνομα του νέου, ελληνικού πολιτισμού. Οι επιβάτες των σύγχρονων Ματαρόα αθροίζουν τις ιστορίες τους, τραγουδούν με μια παράταιρη νότα τα έργα και τις ημέρες ενός κόσμου που αλλάζει το δέρμα του. Τώρα φορά εκείνο του φιδιού. Τα χρόνια που θα έρθουν όλα θα τα καταργήσουν. Τότε δεν θα υπάρχει πλοίο σαν το Ματαρόα. Κανείς δεν θα μπορέσει να ξεφύγει από τις βουλές του χρόνου που ακυρώνει τα φιλοσοφικά δόγματα και προσθέτει μια ιδέα παλαιότητας σε πεποιθήσεις και στίχους. Όσοι ταξιδεύουν με άσχημους καιρούς από κάπου παλεύουν να αποδράσουν. Πείτε το παρελθόν, πολιτισμό, καθεστώς, δαίμονες. Σημασία έχουν τα πλοία που αναβοσβήνουν στους χάρτες, σημαδεμένα μες στην παγκόσμια περιπέτεια της θάλασσας.
Ωστόσο, ακόμη μπορεί κανείς να νιώσει ολοζώντανη την ελπίδα στο κατάστρωμα του πλοίου που ίσως παλιώνει σε κάποιο ντεκ ή έχει ήδη παραδοθεί σε κατακλυσμιαίους βυθούς. Μπορεί κανείς να ακούσει την σιωπή μέσα από τα αμπάρια του, αυτήν την σπουδαία και μεγάλη αρετή των σφραγισμένων πραγμάτων.
Στους δέκτες, μπορεί να αντικρίσει τα σύγχρονα Ματαρόα καθώς διασχίζουν την Μεσόγειο. Κουβαλούν έναν λαό, τίποτε λιγότερο, με τα διαλυμένα πανιά και σπασμένο πηδάλιό τους. Επάνω στα καταστρώματα ο ανθός ενός μακρινού κόσμου τραβά για την αφιλόξενη Ευρώπη που κάθε μέρα γερνά όλο και περισσότερο. Καμιά φορά τα σύγχρονα σκαριά καταποντίζονται. Λογοτέχνες, ζωγράφοι, γλύπτες, αντιφρονούντες, όλοι τους κερδίζουν μια θέση στις τάξεις της αθανασίας. Τα σύγχρονα Ματαρόα γράφουν μετά από τόσα χρόνια, την χειροποίητη ιστορία της Μεσογείου. Μας αποχαιρετούν μέσα από τους δέκτες μας, με ένα χαρτονένιο τριαντάφυλλο και σκόνη από χρώμα. Κορίτσια που τρέμουν έχουν γεμίσει με φώτα τα σύνορα.
Εγώ και το καπέλο μου χαιρετούν το θρυλικό Ματαρόα που διασχίζει τις σελίδες της ιστορίας μας, μια κιβωτός που σήμερα βγαίνει από τον αιώνιο λήθαργο και επαναλαμβάνει το ταξίδι της, έξω από την ιστορία αυτήν την φορά. Σχεδόν μισό αιώνα μετά, χαιρετίζουμε εκείνη τη σύγχρονη Αργώ, με τον αναλλοίωτο, μυθικό της χαρακτήρα, κατάμεστο από ταλέντο και απόγνωση. Μια κατοικία θαλασσινή και εφήμερη, μακριά πολύ από την ανάμνηση της βίας που τρομοκρατεί την ανθρωπότητα.
Σε κάθε πλοίο που ξεβράζει το ανθρώπινο φορτίο του στην Λέσβο, την Χίο ή την Λαπεντούζα, μπορεί κανείς να αντικρίσει το πλήρωμα του Ματαρόα. Του πλοίου που αρμενίζει πένθιμα πίσω από κάθε εποχή, λάμνοντας πέρα από τις καταστροφές, σταλάζοντας ιώδιο πάνω στο τραύμα της συλλογικής μας, εθνικής ενοχής. Καλό ταξίδι Ματαρόα στις θάλασσες της μνήμης. Καλό ταξίδι.
Τότε είναι που όλα γίνονται γαλάζια και από την λεωφόρο περνά αργά, σαν από θαύμα, το σιδερένιο κήτος. Τώρα φαίνονται ένα προς ένα τα γράμματά του, ολοκληρώνει το τραβέρσο του, δίχως να αγγίξει τίποτε. Υπακούει στο φαινόμενο των πόντων και μετεωρίζεται. Μα όλα είναι μια πλάνη. Τώρα το πλοίο φεύγει και ένα κορίτσι σε μια φανταστική προκυμαία κάποιον αποχαιρετά. Τότε είναι που χαμογελώ και από καρδιάς, για αυτόν τον κόσμο που αιώνια ταξιδεύει κυνηγημένος από κάποια ασυγχώρητη πατρίδα, εύχομαι καλοί να είναι οι άνεμοι, με το πλευρό του να στέκει η προκλητική κυριολεξία που καραδοκεί.
Το Ματαρόα για εμάς που δεν το ζήσαμε, ίσως να μην σημαίνει τίποτε. Άλλωστε και για αυτό το γαλαζωπό σημείωμα αφορμή υπήρξε η ωραία προφορά της λέξης, η πολύπλευρη, πολυνησιακή της γοητεία. Βλέπετε τα παιδιά της χιλιετίας δεν λαθεύουν ποτέ και
Και όμως για πάντα εκείνο το φευγιό, θα αποτελεί ένα ξεχωριστό και ανεξερεύνητο γεγονός της σύγχρονης ιστορίας μας, μια επαλήθευση των ταξιδιών που διαγράφουν οι απελπισμένοι όταν τους αποδιώχνουν τα λιμάνια, εκείνοι που θάβουμε, όσοι λάμνουν αυτήν την στιγμή στην καρδιά κάποιου πελάγους με το ένστικτό τους αποκοιμισμένο.
1. https://www.agoravox.fr/tribune-libre/article/les-voyages-du-mataroa-75756
Απόστολος Θηβαίος